| schema:text
| - Δημοσιεύματα και αναρτήσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης αναπαράγουν τον ισχυρισμό ότι μια ομάδα γονιδίων που σχετίζονται με την “ευφυΐα” λειτουργούν μόνο όταν κληρονομούνται από την μητέρα ενός παιδιού και όχι από τον πατέρα, δηλώνοντας πως η έννοια της “ευφυΐας” καθορίζεται από τα γονίδια της μητέρας. Η εν λόγω εικασία, ωστόσο, αποτελεί διαστρέβλωση των πραγματικών στοιχείων για ενα ιδιαίτερα σύνθετο επιστημονικό ζήτημα.
Αναπαραγωγές του ισχυρισμού σε μέσα ενημέρωσης και ιστολόγια: themamagers.gr, zerotoeighteen.gr, kidshub.gr, blife.gr
Ο ισχυρισμός γνώρισε διάδοση και από σελίδες σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης, παραδείγματα των οποίων βρίσκονται αρχειοθετημένα εδώ, εδώ και εδώ.
Ο εξεταζόμενος ισχυρισμός
Μεταξύ άλλων διαβάζουμε τα εξής στα εξεταζόμενα δημοσιεύματα:
Σύμφωνα με έρευνα που διεξήγαγαν επιστήμονες του πανεπιστημίου της Ουάσινγκτον, τα γονίδια της μητέρας και όχι του πατέρα είναι αυτά που καθορίζουν την ευφυΐα του παιδιού. Αυτό συμβαίνει γιατί σύμφωνα με την έρευνα τα γονίδια της ευφυΐας βρίσκονται στα Χ χρωμοσώματα, που οι γυναίκες έχουν δύο από αυτά ενώ οι άνδρες μόνο ένα. Υπάρχει μία κατηγορία γονιδίων που ονομάζονται «ρυθμισμένα» και έχει βρεθεί πως λειτουργούν ανάλογα με το αν προέρχονται από τη μητέρα ή τον πατέρα. Τα «ρυθμισμένα» γονίδια που αφορούν στην εξυπνάδα λειτουργούν όταν προέρχονται από τη μητέρα.
Τα δημοσιεύματα χρησιμοποιούν ως πηγή ένα άρθρο της σελίδας Psychology Spot, η οποία δημοσιεύει ενημερωτικά άρθρα για θέματα ψυχολογίας και διευθύνεται από την Jennifer Delgado Suárez, ψυχολόγο η οποία αναφέρει στο βιογραφικό της ότι έχει εκτενές ιστορικό συμμετοχής σε μελέτες πάνω στον τομέα της ψυχολογίας. Ωστόσο, κατόπιν εκτενούς έρευνας στο βιογραφικό της Jennifer Delgado Suárez εντοπίστηκαν μόνο ορισμένες δημοσιεύσεις οι οποίες φτάνουν μέχρι το 2008.
Ενώ το άρθρο του Psychology Spot αναπαράγεται από εγχώρια μέσα ως νέα πληροφορία, το ίδιο το άρθρο, όπως φαίνεται από τον κώδικα της σελίδας (καθώς το άρθρο δεν εμφανίζει δημόσια την ημερομηνία δημοσίευσης) δημοσιεύθηκε στα τέλη Μαρτίου του 2016.
Το 2016 το ίδιο θέμα είχε κυκλοφορήσει ξανά σε εγχώρια μέσα ενημέρωσης όπως το womantoc.gr, το protothema.gr και iefimerida.gr.
Ανάλυση του ισχυρισμού
Η “ευφυΐα” σχετίζεται με την αλληλεπίδραση εκατοντάδων γονιδίων
Αρχικά, είναι σκόπιμο να αναφέρουμε ότι η “ευφυΐα” ως έννοια ενσωματώνει διαφορετικές ικανότητες όπως μαθηματικές δεξιότητες, ταχύτητα ανάλυσης δεδομένων και ούτω καθεξής. Ενώ ανά τα χρόνια έχουν γίνει προσπάθειες ορισμού της έννοιας υπάρχει ακόμα και σήμερα σημαντική διχογνωμία.
Η ευφυΐα είναι ένα σύνθετο γνώρισμα που επηρεάζεται τόσο από γενετικούς όσο και απο περιβαλλοντικούς παράγοντες. Όσον αφορά τις γενετικές επιρροές, πρόκεται για πολυγενετικό γνώρισμα, το οποίο σημαίνει ότι επηρεάζεται από πολλά γονίδια, συγκεκριμένα τουλάχιστον 500 σύμφωνα με μια ανάλυση του 2018 που χρησιμοποίησε δεδομένα από το UK Biobank, μία απο τις μεγαλύτερες βάσεις βιοϊατρικών δεδομένων στο Ηνωμένο Βασίλειο. 1Hill, W. D., et al. “A combined analysis of genetically correlated traits identifies 187 loci and a role for neurogenesis and myelination in intelligence.” Mol. Psychiatry, vol. 24, Feb. 2019, pp. 169-81, doi:10.1038/s41380-017-0001-5.
Οι περιβαλλοντικοί παράγοντες περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, την εκπαίδευση από τους γονείς και το σχολείο, την υγεία, το περιβάλλον στο σπίτι και ούτω καθεξής. 2Deary, Ian J., et al. “Genetic variation, brain, and intelligence differences.” Mol. Psychiatry, vol. 27, Jan. 2022, pp. 335-53, doi:10.1038/s41380-021-01027-y. Αυτοί οι παράγοντες, μεταξύ άλλων, μπορούν να ενταχθούν στις λεγόμενες επιγενετικές επιρροές, δηλαδή πώς η έκφραση γονιδίων μπορεί να επηρεαστεί και από την αλληλεπίδραση μας με διάφορους περιβαλλοντικούς παράγοντες ενώ υπάρχει σχετική βιβλιογραφία η οποία έχει εξετάσει την σύνδεση μεταξύ επιγενετικών παραγόντων και της ανθρώπινης νοημοσύνης.3Kaminski, Jakob A., et al. “Epigenetic variance in dopamine D2 receptor: a marker of IQ malleability?” Transl. Psychiatry, vol. 8, no. 169, 30 Aug. 2018, pp. 1-11, doi:10.1038/s41398-018-0222-7.4Lester, Barry M. and Carmen J. Marsit. “Epigenetic mechanisms in the placenta related to infant neurodevelopment.” Epigenomics, vol. 10, no. 3, Mar. 2018, p. 321, doi:10.2217/epi-2016-0171. Όλες αυτές οι αλληλεπιδράσεις δουλεύουν συνδυαστικά για να δώσουν εν τέλει το αποτέλεσμα που αντιλαμβανόμαστε και ορίζουμε χοντρικά ως “ευφυΐα”.
Στα εξεταζόμενα δημοσιεύματα γίνεται αναφορά στον όρο “ρυθμιζόμενα γονίδια” ή όπως αναφέρονται στο αρχικό αγγλικό άρθρο, “conditioned genes”. Σύμφωνα με τον επίμαχο ισχυρισμό αυτά τα γονίδια λειτουργούν ανάλογα με το αν προέρχονται από τη μητέρα ή τον πατέρα, με τα «ρυθμιζόμενα» γονίδια που αφορούν την εξυπνάδα να λειτουργούν όταν προέρχονται από τη μητέρα. Ο όρος “ρυθμιζόμενα γονίδια” ή “conditioned genes”, ωστόσο, δεν είναι δόκιμος και δεν χρησιμοποιείται. Το φαινόμενο που περιγράφουν τα εν λόγω δημοσιεύματα είναι γνωστό ως “γενωμική αποτύπωση” ή “genomic imprinting“.
Ένας απλός τρόπος να σκεφτούμε την γενωμική αποτύπωση είναι ως μια διαδικασία κατά την οποία ένας γενετικός διακόπτης καθορίζει ποιο αντίγραφο ενός γονιδίου (της μητέρας ή του πατέρα) θα εκφραστεί. Αυτός ο διακόπτης είναι στην πραγματικότητα ένας χημικός δείκτης που βρίσκεται πάνω στο DNA, κοντά στο ίδιο το γονίδιο, και καθορίζει αν το γονίδιο θα εκφραστεί. Αυτός ο χημικός δείκτης κληρονομείται μαζί με το ίδιο το γονίδιο από έναν εκ των δυο γονέων, ενώ η προέλευση του γονιδίου είναι ανιχνεύσιμη μέσω ειδικών εργαστηριακών τεχνικών, όπως για παράδειγμα η ανάλυση μεθυλίωσης DNA.5Maeda, Toshiyuki, et al. “Comprehensive and quantitative multilocus methylation analysis reveals the susceptibility of specific imprinted differentially methylated regions to aberrant methylation in Beckwith–Wiedemann syndrome with epimutations.” Genet. Med., vol. 16, Dec. 2014, pp. 903-12, doi:10.1038/gim.2014.46.
Τα γονίδια της “ευφυΐας” δεν βρίσκονται αποκλειστικά στο χρωμόσωμα Χ και δεν σχετίζονται μόνο με την μητέρα
Πριν περάσουμε στην εξέταση του ισχυρισμού είναι σκόπιμο να αναφέρουμε κάποια βασικά σημεία για την κληρονομικότητα. Όλοι μας έχουμε τουλάχιστον ένα Χ χρωμόσωμα, με τις γυναίκες να έχουν δυο τέτοια χρωμοσώματα και τους άντρες ένα. Οι γυναίκες όμως δεν παίρνουν και τα δυο Χ χρωμοσώματα από την μητέρα τους, αλλά το ένα από την μητέρα και το άλλο από τον πατέρα. Επίσης, πριν καν περάσει το Χ χρωμόσωμα στον εκάστοτε απόγονο, τα χρωμοσώματα του γονέα ανταλλάσουν κομμάτια γενετικού υλικού μεταξύ τους, όπως φαίνεται στο παρακάτω βίντεο, μια διαδικασία που ονομάζεται χρωμοσωμικός επιχιασμός και ευθύνεται, μεταξύ άλλων, σε μεγάλο βαθμό για την γενετική ποικιλομορφία που υπάρχει στο ανθρώπινο είδος.
Όταν η μητέρα περνάει το ένα χρωμόσωμα Χ στον απόγονο της, δεν είναι σίγουρο ότι θα περάσει το χρωμόσωμα που κληρονόμησε με τη σειρά της από την μητέρα της. Ωστόσο, ακόμα και αν αυτό το χρωμόσωμα προέρχεται όντως από την μητέρα της, είναι πιθανό λόγω των ανταλλαγών γενετικού υλικού μεταξύ χρωμοσωμάτων πολλά γονίδια από το πατρικό χρωμόσωμα Χ να έχουν καταλήξει στο μητρικό χρωμόσωμα Χ. Εν ολίγοις, η διαδικασία μεταφοράς γενετικού υλικού από τους γονείς στα παιδία είναι ιδιαίτερα περίπλοκη σε γονιδιακό επίπεδο και πρακτικά δεν υπάρχει βεβαιότητα ότι ο εκάστοτε απόγονος θα λάβει κάποια συγκεκριμένη ομάδα γονιδίων μόνο από το χρωμόσωμα Χ της μητέρας.6Aatsha P, A., et al. “StatPearls [Internet].” Embryology, Sexual Development. StatPearls Publishing, 8 Sept. 2022, www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK557601.
Αναφορικά με την σύνδεση κληρονομικότητας και ευφυΐας, η βιβλιογραφία δείχνει ότι υπάρχουν γονίδια τα οποία έχουν συσχετιστεί με την εγκεφαλική ανάπτυξη και την εμφάνιση δεξιοτήτων που θα μπορούσαν να ενταχθούν σε έναν ευρύ ορισμό της “ευφυΐας”. Ωστόσο, δεν βρίσκονται όλα αυτά τα γονίδια στο χρωμόσωμα Χ και δεν κληρονομούνται όλα απαραίτητα από την μητέρα.
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το γονίδιο UBE3A το οποίο βρίσκεται στο χρωμόσωμα 15 και παίζει σημαντικό ρόλο στην ωρίμανση του μέσου ραχιαίου ραβδωτού σώματος (Dorsomedial striatum), ενός τμήματος του εγκεφάλου το οποίο, σύμφωνα με σχετικές μελέτες, ενδέχεται να εμπλέκεται στην διαμόρφωση του τρόπου μάθησης και αφομοίωσης πληροφοριών.7Larsen, Bart, et al. “Maturation of the human striatal dopamine system revealed by PET and quantitative MRI.” Nat. Commun., vol. 11, no. 846, 12 Feb. 2020, pp. 1-10, doi:10.1038/s41467-020-14693-3. Μάλιστα, οι μεταλλάξεις στο εν λόγω γονίδιο οι οποίες επηρεάζουν την έκφραση του οδηγούν στο σύνδρομο Angelman, μια νευροαναπτυξιακή διαταραχή. Το UBE3A ανήκει στα γονίδια που λειτουργούν στο πλαίσιο της γενωμικής αποτύπωσης και τα ενεργά αντίγραφα του προέρχονται από την μητέρα.8Rotaru, Diana C., et al. “UBE3A expression during early postnatal brain development is required for proper dorsomedial striatal maturation.” JCI Insight, vol. 8, no. 4, 2 Feb. 2023, doi:10.1172/jci.insight.166073.
Κάποια από τα γονίδια αυτά, όπως αναφέραμε ήδη, προέρχονται από τον πατέρα ενώ σε κάποια υπάρχει συνεργασία μεταξύ των δυο γονεών. Ένα τέτοιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το γονίδιο DLK1 το οποίο βρίσκεται στο χρωμόσωμα 14 και συμμετέχει στην εύρυθμη πορεία της νευρογένεσης στον ιππόκαμπο του εγκεφάλου, στην οποία διεργασία συμμετέχουν τα αντίγραφα του γονιδίου και από τους δύο γονείς.9Montalbán-Loro, Raquel, et al. “Dlk1 dosage regulates hippocampal neurogenesis and cognition.” Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A., vol. 118, no. 11, 2021, p. e2015505118, doi:10.1073/pnas.2015505118.
Οι μελέτες που επιστρατεύονται στα εξεταζόμενα δημοσιεύματα
Στα εξεταζόμενα δημοσιεύματα, και συγκεκριμένα στο άρθρο της σελίδα Psychology Spot, που αποτέλεσε και την αρχική πηγή του επίμαχου ισχυρισμού, διαβάζουμε τα εξής:
[Αρχικό κείμενο]
The researchers found a solution: they discovered that embryos could survive if normal embryonic cells were maintained and the rest were manipulated. This way they created several genetically modified laboratory mice that, surprisingly, did not develop the same way. Those with an extra dose of maternal genes developed a bigger head and brain, but had little bodies. Conversely, those with an extra dose of paternal genes had small brains and larger bodies.
[Μετάφραση]
Οι ερευνητές βρήκαν μια λύση: ανακάλυψαν ότι τα έμβρυα μπορούσαν να επιβιώσουν αν τα φυσιολογικά εμβρυονικά κύτταρα διατηρούνταν και τα υπόλοιπα δέχονταν τροποποίηση. Με αυτό τον τρόπο δημιούργησαν αρκετά γενετικά τροποποποιημένα ποντίκια εργαστηρίου τα οποία, περιέργως, δεν αναπτύσσονταν με τον ίδιο τρόπο (σ.σ. όπως τα ποντίκια που δεν είχαν δεχτεί τις ίδιες τροποποιήσεις). Τα ποντίκια που είχαν επιπλέον δόση από μητρικά γονίδια ανέπτυσσαν μεγαλύτερα κεφάλια και εγκεφάλους αλλά είχαν μικρότερα σώματα. Αντίθετα, τα ποντίκια με επιπλέον δόση πατρικών γονιδίων είχαν μικρότερους εγκεφάλους αλλά μεγαλύτερα σώματα.
Η μελέτη στην οποία αναφέρονται δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Developmental Brain Research το 1996 από τους Keverne et al. και εξέτασε την επίδραση που είχε το πατρικό και μητρικό γενετικό υλικό στην ανάπτυξη εμβρύων ποντικών.10Keverne, E. B., et al. “Genomic imprinting and the differential roles of parental genomes in brain development.” Brain Res. Dev. Brain Res., vol. 92, no. 1, 29 Mar. 1996, pp. 91-100, doi:10.1016/0165-3806(95)00209-x. Αρχειοθετημένο εδώ.
Οι ερευνητές αναφέρουν όντως ότι η παρουσία επιπλέον μητρικού γενετικού υλικού συνδέθηκε στη μελέτη τους με μεγαλύτερο εγκέφαλο και μικρότερο σώμα ενώ αντίστροφα η παρουσία επιπλέον πατρικού γενετικού υλικού συνδέθηκε με μικρότερο εγκέφαλο και μεγαλύτερο σώμα στα παραγόμενα έμβρυα. Ενώ δεν αμφισβήτησε τα αποτελέσματα ή τις σχετικές επαναληπτικές μελέτες, ο επικεφαλής της αρχικής μελέτης, σε κεφάλαιο βιβλίου που έγραψε σχετικά με το εν λόγω θέμα το 2013, ανέφερε ότι τα αποτελέσματα πρέπει να ερμηνευτούν με προσοχή. Συγκεκριμένα, τόνισε ότι, ενώ βρέθηκε και από μετέπειτα πειράματα ότι τα μητρικά γονίδια που εκφράζονται στον απόγονο είναι σημαντικά για την ανάπτυξη του νεοφλοιού και τα αντίστοιχα πατρικά γονίδα είναι σημαντικά για την ανάπτυξη του υποθαλάμου, το γεγονός ότι παρατηρήθηκε μικρότερο μέγεθος νεοφλοιού στους απογόνους με επιπλέον δόση πατρικών γονιδίων ενδέχεται να ήταν αποτέλεσμα αδυναμίας των κυττάρων που χρησιμοποιήθηκαν να επιβιώσουν και να αναπτυχθούν.11Keverne, Barry E. “Multiple Origins of Sex Differences in Brain.” Importance of Genomic Imprinting in the Evolution and Development of the Maternal Brain. Springer, 2013, pp. 21-33, doi:10.1007/978-3-642-33721-5_2. Αρχειοθετημένο εδώ.
Σε κάθε περίπτωση, ωστόσο, πρόκειται για εργαστηριακές μελέτες που αφορούν πειραματόζωα και ενώ τα αποτελέσματα είναι σημαντικά στο πλαίσιο καλύτερης κατανόησης των μηχανισμών που σχετίζονται με την κληρονομικότητα και την εγκεφαλική ανάπτυξη, δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν αποκλειστικά για εξαγωγή συμπερασμάτων για την εγκεφαλική ανάπτυξη ανθρώπων ούτε για την συμβολή του εκάστοτε γονέα σε αυτή.
Στα δημοσιεύματα βλέπουμε επίσης την εξής αναφορά:
Οι επιστήμονες πήραν συνεντεύξεις από 12.686 νέους ανθρώπους, ηλικίας 14-22 ετών, κάθε χρόνο από το 1994. Παρότι έλαβαν υπόψη διάφορους παράγοντες, όπως τη φυλή ή την κοινωνικοοικονομική κατάσταση των συμμετεχόντων, πάλι κατέληξαν στο ίδιο συμπέρασμα. Ότι δηλαδή ο καλύτερος προγνωστικός παράγοντας εξυπνάδας ήταν το IQ της μητέρας.
Πάντως η έρευνα τονίζει επίσης πως τα γονίδια δεν είναι ο μόνος παράγοντας που καθορίζει την εξυπνάδα του παιδιού.
Συγκεκριμένα, περίπου το 40-60% καθορίζεται από την κληρονομικότητα, το υπόλοιπο είναι θέμα περιβάλλοντος και ερεθισμάτων.
Καθώς δεν δίνεται τίτλος, σύνδεσμος ή αναγνωριστικός κωδικός (doi) για την αναφερόμενη μελέτη, την αναζητήσαμε χρησιμοποιώντας ως λέξεις-κλειδιά τα νούμερα που παρατίθενται στα εξεταζόμενα άρθρα. Από αυτά εντοπίσαμε την πηγή η οποία είναι η Εθνική Διαμήκης Έρευνα Νέων του 1979 (National Longitudinal Survey of Youth | 1979).
Δεν υπάρχει καμία αναφορά στην ίδια τη σελίδα της έρευνας που να υποστηρίζει τους εν λόγω ισχυρισμούς. Κατόπιν εξέτασης της βιβλιογραφίας που παραθέτει η σελίδα, οι μόνες 2 αναφορές που βρέθηκαν να σχετίζονται με το IQ της μητέρας, μέχρι την ημερομηνία δημοσίευσης του παρόντος άρθρου, ήταν αυτή των Bee et al. του 198212“Prediction of IQ and language skill from perinatal status, child performance, family characteristics, and mother–infant interaction.” APA PsycNET, 3 Apr. 2023, doi:10.2307/1129003. Αρχειοθετημένο εδώ. και των Yeates et al. του 198313“Maternal IQ and home environment as determinants of early childhood intellectual competence: A developmental analysis.” 3 Apr. 2023, doi: 10.1037/0012-1649.19.5.731. Αρχειοθετημένο εδώ.. Καμία εκ των δύο μελετών δεν εξέτασε το δείγμα ή το ηλικιακό εύρος που αναφέρουν τα δημοσιεύματα. Το παραπάνω απόσπασμα αποτελεί μίξη μεταξύ των δεδομένων που εξέτασε η Εθνική Διαμήκης Έρευνα Νέων του 1979 και οι δύο μελέτες που αναφέραμε.
Σύμφωνα με την μελέτη των Bee et al. βρέθηκε ότι η αλληλεπίδραση μητέρας-νεογνού ήταν ένας από τους καλύτερους παράγοντες πρόβλεψης για το IQ του παιδιού καθώς και για την ανάπτυξη των γλωσσικών δεξιοτήτων στα εξεταζόμενα χρονικά σημεία των 24 και 36 μηνών. Η μελέτη δεν εξέτασε την κληρονόμηση γονιδίων ή το επίπεδο IQ των γονέων.
Η μελέτη των Yeates et al. εξέτασε τα επίπεδα IQ σε παιδιά σε χρονικό εύρος 24, 36 και 48 μηνών. Σύμφωνα με τους ερευνητές, το επίπεδο IQ της μητέρας καθώς και το περιβάλλον στο οποίο μεγαλώνει το παιδί αποτελούν σημαντικούς παράγοντες πρόβλεψης για το επίπεδο IQ του εκάστοτε παιδιού μέχρι τους 36 μήνες. Ωστόσο, σταθμίζοντας συγκεκριμένους παράγοντες, δηλαδή συνυπολογίζοντας πώς άλλες παράμετροι της ζωής ενός παιδιού παίζουν ρόλο στην ανάπτυξη του, ο συσχετισμός μητρικού και παιδικού IQ βρέθηκε λιγότερο σημαντικός στους 48 μήνες.
Ενω υπάρχουν μελέτες που έχουν εξετάσει τη σύνδεση μεταξύ των επιπέδων IQ των γονέων και των παιδιών, κατόπιν ενδελεχούς εξέτασης της βιβλιογραφίας δεν βρέθηκαν μελέτες με μεγάλα δείγματα που να δείχνουν ότι το πατρικό ή το μητρικό επίπεδο IQ επηρεάζουν περισσότερο το IQ του απογόνου.
Συμπέρασμα
Συνοψίζοντας, ο εξεταζόμενος ισχυρισμός ότι η ευφυΐα συνιστά ιδιότητα που καθορίζεται απο συγκεκριμένα γονίδια τα οποία βρίσκονται μόνο στο Χ χρωμόσωμα που μεταφέρει η μητέρα στους απογόνους είναι επιστημονικά αβάσιμος. Η έννοια της ευφυΐας είναι αποτέλεσμα συνδυαστικής αλληλεπίδρασης μεταξύ εκατοντάδων γονιδίων τα οποία κληρονομούνται και από τους δυο γονείς και περιβαλλοντικών επιρροών που ρυθμίζουν την έκφραση αυτών των γονιδίων. Ενώ υπάρχουν ενδείξεις για σημαντική επιρροή γονιδίων που κληρονομούνται από την μητέρα στην εγκεφαλική ανάπτυξη, ο ισχυρισμός ότι αυτά τα γονίδια εδρεύουν μόνο στο Χ χρωμόσωμα και ότι η συμμετοχή της μητέρας είναι απόλυτη στην διαμόρφωση της ευφυΐας δεν υποστηρίζεται από την βιβλιογραφία.
Δημοσιογράφος / Fact-checker με αντικείμενο την επιστημονική αρθρογραφία και την κατάρριψη ψευδοεπιστημών.
|
![[RDF Data]](/fct/images/sw-rdf-blue.png)
![[cxml]](/fct/images/cxml_doc.png)
![[csv]](/fct/images/csv_doc.png)
![[text]](/fct/images/ntriples_doc.png)
![[turtle]](/fct/images/n3turtle_doc.png)
![[ld+json]](/fct/images/jsonld_doc.png)
![[rdf+json]](/fct/images/json_doc.png)
![[rdf+xml]](/fct/images/xml_doc.png)
![[atom+xml]](/fct/images/atom_doc.png)
![[html]](/fct/images/html_doc.png)