| schema:text
| - Στις 4 Οκτωβρίου 2024, στην εκπομπή «Σήμερα» του τηλεοπτικού σταθμού ΣΚΑΙ, έλαβε χώρα μια σύντομη στιχομυθία για το δημογραφικό πρόβλημα, η οποία περιείχε ανακριβείς αναφορές και δηλώσεις που θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε παρερμηνείες. Καταρχάς, ο Γιώργος Αυτιάς, δημοσιογράφος και Ευρωβουλευτής με τη Νέα Δημοκρατία, δήλωσε ότι το 1950, η Ελλάδα παρουσίαζε πληθυσμό 21 εκατομμυρίων ατόμων. Άλλος συνομιλητής υπερτίμησε τη γονιμότητα ανά ζευγάρι τη δεκαετία του 1950, και ένας τρίτος επεδίωξε σύγκριση με τη φτώχεια του 1950.
Οι εξεταζόμενοι ισχυρισμοί
Παραθέτουμε το επίμαχο πλάνο:
Δημήτρης Οικονόμου: Γιώργο, έχουμε ένα τεράστιο πρόβλημα στην Ελλάδα που λέγεται δημογραφικό. Η Ελλάδα μικραίνει και θα μικραίνει και άλλο. Εδώ θα υπάρχουν σοβαρά μέτρα; Γιατί ακούω ένα επιχείρημα που λένε μερικοί, δεν μπορούμε λέει να δίνουμε 8.000 για ηλεκτρικό αυτοκίνητο και 2.000 για το παιδί; Μπορεί να ακούγεται λαϊκίστικο καμιά φορά, αλλά είναι μια πραγματικότητα.
Γιώργος Αυτιάς: Είναι μια πραγματικότητα, η οποία απεικονίζεται στους αριθμούς. Έχω να πω το εξής, το ’50 εμείς ήμασταν 21 εκατομμύρια, το ’50, ε;
ΔΟ: Γένναγε ο κόσμος, το θυμάσαι; Τρία, τέσσερα, πέντε παιδιά;
ΓΑ: Ε βέβαια ναι. Δεν υπήρχε τηλεόραση, και…
ΔΟ: Τώρα, ένα με ενάμιση είναι το παιδί.
ΓΑ: Τώρα ένα με ενάμιση παιδιά. Παιδιά, ξέρετε τι είναι ένα παιδί; Να μεγαλώσεις ένα παιδί, έχει χίλια δυο πράγματα, και τα δυο και τα τρία. Για αυτό αυξήθηκαν τα επιδόματα παιδιών.
Άκης Παυλόπουλος: Γιατί τότε ήτανε… υπήρχε πλούτος ΄το 50;
ΓΑ: Όχι, δεν υπήρχε πλούτος.
ΑΠ: Υπήρχε πλούτος; Τρέχαν από τα μπατζάκια των γονιών μας;
ΔΟ: Ίσα ίσα.
ΑΠ: Μεγάλη φτώχεια υπήρχε στην Ελλάδα, τεράστια. Κάναμε πάρτι όταν μας έπαιρναν ένα ποδήλατο για όλους.[Σ.σ.: Η συζήτηση συνεχίζει σε άλλο θέμα]
Ανάλυση των ισχυρισμών
Αρχικά θα εξετάσουμε την αναφορά στο μέγεθος του πληθυσμού, και έπειτα το ευρύτερο υπόβαθρο της συζήτησης.
Ιστορικό και σύγχρονο μέγεθος πληθυσμού Ελλάδας
Στην πραγματικότητα, σύμφωνα με τις καταγραφές και εκτιμήσεις των αρμόδιων ελληνικών και διεθνών αρχών, η Ελλάδα ποτέ δεν πλησίασε τα 21 εκατομμύρια πληθυσμού. Σχετική έκθεση της ΕΛΣΤΑΤ που δημοσιεύτηκε το 2021, και παραθέτει τα συμπεράσματα του συνόλου των απογραφών που είχαν διεξαχθεί στην Ελλάδα από το 1828, καταγράφει τα εξής μεγέθη πληθυσμού:
Η πιο αλματώδης αύξηση πληθυσμού καταγράφεται στις αρχές του 20ου αιώνα, και αφορά κατά κύριο λόγο την ενσωμάτωση περιοχών στο ελληνικό κράτος, έπειτα από τους Βαλκανικούς Πολέμους και τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, καταγράφεται μια επιβράδυνση στην άνοδο του πληθυσμού, η οποία όμως παραμένει θετική. Τελικά, το μεγαλύτερο μέγεθος πληθυσμού καταγράφεται στην απογραφή του 2001, αγγίζοντας τα 10.96 εκατομμύρια, και στην επόμενη απογραφή 10 χρόνια μετά, καταγράφεται για πρώτη φορά τάση μείωσης. Η τελευταία απογραφή του 2021 κατέγραψε 10.68 Έλληνες, ωστόσο υπάρχει ένα επίπεδο αμφιβολίας για το ακριβές νούμερο, καθώς ο τρόπος εκτέλεσης της απογραφής έχει δεχθεί σημαντική κριτική.
Στο συνοδευτικό βίντεο της ιστορικής έρευνας της ΕΛΣΤΑΤ, σημειώνεται ότι η απογραφή του 1951 ήταν η πρώτη στην οποία το ελληνικό κράτος εμφάνιζε τα ίδια εδάφη με σήμερα, οπότε μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως σημείο αναφοράς για να γίνει μια πιο έγκυρη άμεση σύγκριση. Σε αυτήν την απογραφή, καταγράφηκαν 7.62 εκατομμύρια κάτοικοι, δηλαδή περί τις 2.8 φορές λιγότεροι σε σχέση με τον ισχυρισμό των 21 εκατομμυρίων.
Για λόγους πληρότητας, σημειώνουμε επίσης ότι, από άποψη απόδημου Ελληνισμού, εκτιμάται ότι υπήρχαν λίγα ακόμη εκατομμύρια Έλληνες εκτός συνόρων τις δεκαετίες του 1980-90, με τις τελευταίες εκτιμήσεις για το σύγχρονο μέγεθος των αποδήμων, να κάνουν λόγο για νούμερο γύρω στα 5-7 εκατομμύρια. Ενώ δεν εντοπίσαμε μια ενιαία εκτίμηση ειδικά για το 1950, ο τότε απόδημος ελληνισμός ήταν σημαντικά μικρότερος από του 1980Μετά το 1950 ακολούθησαν μεγάλες αυξήσεις στις μεταναστευτικές ροές προς τρίτες χώρες, πολύ υψηλότερες και από των περασμένων δεκαετιών.. Σε κάθε περίπτωση, στο πλαίσιο συζήτησης για το δημογραφικό, δεν θα ήταν χρήσιμος ο συμψηφισμός του εγχώριου πληθυσμού με τους αποδήμους.
Ιστορική και σύγχρονη γονιμότητα Ελλάδας
Έπειτα στην εν λόγω συζήτηση, ο δημοσιογράφος Δημήτρης Οικονόμου ισχυρίζεται ότι κατά τη δεκαετία του 1950, η γονιμότητα ήταν πολύ υψηλότερη σε σχέση με σήμερα, καθώς τα ζευγάρια έκαναν "τρία με πέντε παιδιά", ενώ πλέον είναι "ένα με ενάμιση". Και πάλι όμως, η γονιμότητα δε βρισκόταν σε τέτοια ύψη.
Σύμφωνα με δεδομένα της ΕΛΣΤΑΤ, που παραθέτει και η αρμόδια αρχή του ΟΗΕ, η γονιμότητα στο σύνολο της αναπαραγωγικής ηλικίας της μέσης γυναίκας το 1950, ήταν στα 2.6 παιδιά. Πλέον, το νούμερο ανέρχεται στα 1.3 παιδιά. Επιπλέον, σε αντίθεση με την πλαισίωση της συζήτησης, δεν πρόκειται για νέα εξέλιξη, καθώς τις τελευταίες 3 δεκαετίες παρατηρείται σχετική σταθερότητα στο δείκτη συνολικής γονιμότητας. Η πλέον απότομη πτώση γονιμότητας έλαβε χώρα κατά τη δεκαετία του 1980. Επίσης, στις αρχές της εν λόγω δεκαετίας ήταν η στιγμή που η γονιμότητα έπεσε κάτω από τα 2.1 παιδιά, που είναι και το όριο διατήρησης του μεγέθους του πληθυσμού στον ανεπτυγμένο κόσμο.
Εξετάζοντας τον απόλυτο αριθμό γεννήσεων, παρατηρούμε μια σχεδόν διαρκή μείωση και μετά τη δεκαετία του 1980, και έντονη επιδείνωση μετά το 2010, κατά τα χρόνια της κρίσης. Ωστόσο, όπως εξηγήσαμε και σε προηγούμενο άρθρο μας, αυτή η απόλυτη μείωση γεννήσεων δεν οφείλεται σε αντίστοιχη μείωση της συνολικής γονιμότητας της μέσης γυναίκας, αλλά στην τάση των ζευγαριών να κάνουν πλέον παιδιά σε μεγαλύτερη ηλικία, καθώς και στη συρρίκνωση του αναπαραγωγικού πληθυσμού. Αυτή η συρρίκνωση είχε εν μέρει προδιαγραφεί από τη προηγούμενη μείωση γονιμότητας, και επιπλέον, ειδικά κατά την οικονομική κρίση, επιταχύνθηκε από τη μαζική μετανάστευση νέων σε χώρες του εξωτερικού.
Η ξαφνική πτώση γονιμότητας κατά τη δεκαετία του 1980, συμπίπτει με το διεθνώς τεκμηριωμένο φαινόμενο της δημογραφικής μετάβασης. Πρόκειται για ένα κοινωνικο-οικονομικό φαινόμενο το οποίο παρατηρείται στις χώρες που αρχίζουν να αναπτύσσονται οικονομικά, να μειώνουν τη θνησιμότητα του πληθυσμού τους και να προσφέρουν συστηματικότερη εκπαίδευση, ειδικά στις γυναίκες.
Σε αυτό το σημείο είναι σκόπιμο να εξετάσουμε και το σχόλιο του δημοσιογράφου Άκη Παυλόπουλου, που στο πλαίσιο της κουβέντας περί παροχής οικονομικών κινήτρων για τεκνοποίηση, ανταπάντησε ότι το 1950 υπήρχε πολύ περισσότερη φτώχεια στην Ελλάδα σε σχέση με σήμερα, αλλά η γονιμότητα ήταν πολύ υψηλότερη.
Για να αποτραπούν παρερμηνείες, χρειάζεται να διευκρινιστεί ότι οι κοινωνικές συνθήκες μεταξύ των δύο εποχών, ήταν πολύ διαφορετικές. Ενδεικτικά, τη δεκαετία του 1950 η θνησιμότητα των παιδιών ήταν πολύ υψηλότερη, ωθώντας τους γονείς να κάνουν προληπτικά περισσότερα παιδιά· η παιδική εργασία ήταν πολύ συχνότερη και τα μέσα έτη εκπαίδευσης πολύ λιγότερα, συνεπώς και το κόστος τεκνοποίησης αντίστοιχα χαμηλότερο· η σεξουαλική αγωγή, οι γνώσεις και η πρόσβαση στην αντισύλληψη πολύ πιο περιορισμένες· και οι επαγγελματικές προοπτικές των γυναικών, εκτός ενός πλήρως μητρικού ρόλου, πολύ λιγότερες. Συνεπώς, μια άμεση σύγκριση της γονιμότητας των δύο εποχών, με μόνο κριτήριο το διαθέσιμο εισόδημα του μέσου νοικοκυριού, δεν είναι έγκυρη.
Αντιμετώπιση του δημογραφικού προβλήματος
Σε αναγνώριση του δημογραφικού κινδύνου, το 2017 συστάθηκε αντίστοιχη διακομματική επιτροπή, που με τη συνδρομή σχετικών επιστημόνων, κατέθεσε την πρώτη σχετική της έκθεση το 2018. Έπειτα, το 2019, το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών (ΕΚΚΕ), σε συνεργασία με τον οργανισμό διαΝΕΟσις, δημοσίευσε μια ακόμη εκτενή ανάλυση του δημογραφικού. Οι εκθέσεις τεκμηρίωσαν το πόσο σοβαρό αλλά και πολυπαραγοντικό είναι το πρόβλημα, και κατέληξαν σε παρόμοιες προτάσεις πολύπλευρης αντιμετώπισης. Η δεύτερη έκθεση συνόψισε τα απαιτούμενα μέτρα με τον εξής τρόπο:
- Κοινωνική και οικονομική ενεργητική προστασία των οικογενειών
- Εναρμόνιση οικογενειακής και επαγγελματικής ζωής
- Υποστήριξη της μητρότητας και θετικό περιβάλλον για την οικογενειακή ζωή
Με την έναρξη της δεύτερης κυβέρνησης του Κυριάκου Μητσοτάκη το 2023, συστάθηκε Υπουργείο Κοινωνικής Συνοχής και Οικογένειας, το οποίο περιγράφηκε ως πυλώνας για την εφαρμογή πολιτικών αντιμετώπισης του δημογραφικού προβλήματος. Το Υπουργείο ανέλαβε την κατάρτιση του Εθνικού Σχεδίου για το Δημογραφικό, που παρουσιάστηκε στις 2 Οκτωβρίου 2024 και περιελάμβανε 5 άξονες, 20 στόχους και πάνω από 100 δράσεις. Στο πλαίσιο παρουσίασης του εν λόγω σχεδίου έλαβε χώρα την επομένη και ο επίμαχος διάλογος στον ΣΚΑΙ.
Ο Βύρων Κοτζαμάνης, διευθυντής Ερευνών του Ινστιτούτου Δημογραφικών Ερευνών και Μελετών και ένας εκ των συντακτών της προαναφερόμενης διακομματικής έκθεσης, σχολίασε στην Καθημερινή ότι τα μέτρα βρίσκονταν στη σωστή κατεύθυνση, αλλά κάποια εξ αυτών χρειάζονταν επικαιροποίηση. Παρομοίως, ο καθηγητής δημογραφίας Κωνσταντίνος Ζαφείρης χαρακτήρισε ιδιαίτερα θετικό γεγονός το ότι κατατέθηκε αντίστοιχο σχέδιο, αλλά θεώρησε ότι λείπουν οι αλλαγές που χρειάζονται στην ευρύτερη λειτουργία της κοινωνίας, στην εργασιακή επισφάλεια των νέων και στην ισότητα των φύλων. Επίσης, δήλωσε επιφυλάξεις ως προς το ότι τα αποτελέσματα θα φαίνονταν σε βάθος 20-25 ετών, και απαιτούνταν μακροχρόνιος σχεδιασμός ευρύτερης συναίνεσης ώστε να μην αλλάζουν τα μέτρα διαρκώς.
Οι προαναφερόμενες εκθέσεις σημείωσαν ότι συμπαράγοντας στο δημογραφικό πρόβλημα που παρατηρείται στις ανεπτυγμένες κοινωνίες, είναι και η μεταστροφή των αξιών των ζευγαριών από το παιδιά τους, προς τον εαυτό τους. Ωστόσο, οι εκθέσεις και οι ερευνητές επισήμαναν ότι συνολικά, οι πιο ανεπτυγμένες χώρες με υψηλότερη κοινωνική υποστήριξη, παρέμεναν οι καλύτερα προετοιμασμένες για την αντιμετώπιση της δημογραφικής κρίσης. Ο κ. Ζαφείρης δήλωσε χαρακτηριστικά:
Οι Σουηδές, που θεωρούνται από τις πλέον φιλελεύθερες γυναίκες στην Ευρώπη, είναι πιο γόνιμες από τις Ελληνίδες. Γιατί; Διότι εκεί το παιδί δεν είναι “πρόβλημα”. Υπάρχει ένα ολόκληρο δίχτυ προστασίας. Άρα πρέπει να γίνει αλλαγή στον τρόπο σκέψης, κάτι που προϋποθέτει κοινωνική υποστήριξη. Από την άλλη, η κοινωνική πρόνοια προϋποθέτει δομικές αλλαγές στο κράτος.
Παρομοίως, και ο κ. Κοτζαμάνης επισήμανε ότι η επιθυμία των Ελλήνων είναι να αποκτήσουν περισσότερα παιδιά απ' όσα κάνουν. Σε πρόσφατη δημοσκόπηση της διαΝΕΟσις, οι ερωτηθέντες δήλωσαν κατά μέσο όρο ότι είχαν 1.4 παιδιά, παρότι θα ήθελαν να έχουν σχεδόν διπλάσια, 2.6, σημαντικά πάνω από το όριο διατήρησης πληθυσμού 2.2. Σε ερώτηση περί εμποδίων δημιουργίας οικογένειας, οι οικονομικές δυσκολίες και η ανασφάλεια κατατάχθηκαν πρώτος παράγοντας αποτροπής, με επιλογή από το 80% των ερωτηθέντων.
Συμπέρασμα
Είναι παραπλανητικός ο ισχυρισμός ότι το μέγεθος του δημογραφικού προβλήματος, φαίνεται από το γεγονός ότι ο πληθυσμός της Ελλάδας το 1950 ήταν 21 εκατομμύρια άτομα.
Στην πραγματικότητα, ο πληθυσμός ποτέ δε πλησίασε τέτοια μεγέθη. Ο πληθυσμός αυξήθηκε ταχέως κατά τον 20ο αιώνα, αλλά κυρίως λόγω της ενσωμάτωσης περιοχών έπειτα από πολέμους. Το 1950 που το ελληνικό κράτος αποτελούνταν πια από τα ίδια εδάφη με σήμερα, ο πληθυσμός ήταν 7.6 εκατομμύρια. Ο πληθυσμός συνέχισε να αυξάνεται μέχρι και τις αρχές του 21ου αιώνα, και το 2001 καταγράφηκε το μέγιστο των 10.96 εκατομμυρίων. Η τελευταία απογραφή του 2021 κατέγραψε 10.68 εκατομμύρια, μείωση που θεωρείται ανησυχητική, αλλά μια τάξη μικρότερη από του επίμαχου ισχυρισμού.
Όσον αφορά τη δήλωση ότι το 1950 οι Έλληνες έκαναν 3 με 5 παιδιά, ενώ πλέον κάνουν 1 με 1.5, είναι μερικώς προβληματική.
Ακριβέστερα, η μέση γυναίκα το 1950 έκανε 2.6 παιδιά στο σύνολο της ζωής της. Η τελευταία εκτίμηση γονιμότητας όντως βρίσκεται στο 1.3, αλλά χρειάζεται να διευκρινιστεί ότι δεν πρόκειται για πρόσφατη εξέλιξη. Η γονιμότητα μειώθηκε απότομα τη δεκαετία του 1980, και έπειτα έμεινε σχετικά σταθερή. Ο απόλυτος αριθμός γεννήσεων συνέχισε να μειώνεται λόγω της τάσης των ζευγαριών να κάνουν παιδιά αργότερα, καθώς και της συρρίκνωσης του αναπαραγωγικού πληθυσμού. Η συρρίκνωση αυτή είχε εν μέρει προδιαγραφεί νωρίτερα, και εν μέρει επιταχύνθηκε με τη μετανάστευση νέων κατά την οικονομική κρίση.
Όσον αφορά το σχόλιο ότι το 1950 οι Έλληνες έκαναν πολύ περισσότερα παιδιά, παρά τη διευρυμένη φτώχεια, χρειάζονται διευκρινήσεις για να αποτραπούν παρερμηνείες.
Οι κοινωνικές συνθήκες μεταξύ των δύο εποχών, είναι πολύ διαφορετικές. Ενδεικτικά, τη δεκαετία του 1950 η θνησιμότητα των παιδιών ήταν πολύ υψηλότερη, ωθώντας τους γονείς να κάνουν προληπτικά περισσότερα παιδιά· η παιδική εργασία ήταν πολύ συχνότερη και τα μέσα έτη εκπαίδευσης πολύ λιγότερα, συνεπώς και το κόστος τεκνοποίησης αντίστοιχα χαμηλότερο· η σεξουαλική αγωγή, οι γνώσεις και η πρόσβαση στην αντισύλληψη πολύ πιο περιορισμένες· και οι επαγγελματικές προοπτικές των γυναικών, εκτός ενός πλήρως μητρικού ρόλου, πολύ λιγότερες. Πρόσφατη δημοσκόπηση καταγράφει ότι οι Έλληνες θα ήθελαν να κάνουν διπλάσια παιδιά, σε αντίστοιχο επίπεδο με τη γονιμότητα του 1950, αλλά τους αποτρέπουν οι οικονομικές δυσκολίες και η ανασφάλεια.
|
![[RDF Data]](/fct/images/sw-rdf-blue.png)
![[cxml]](/fct/images/cxml_doc.png)
![[csv]](/fct/images/csv_doc.png)
![[text]](/fct/images/ntriples_doc.png)
![[turtle]](/fct/images/n3turtle_doc.png)
![[ld+json]](/fct/images/jsonld_doc.png)
![[rdf+json]](/fct/images/json_doc.png)
![[rdf+xml]](/fct/images/xml_doc.png)
![[atom+xml]](/fct/images/atom_doc.png)
![[html]](/fct/images/html_doc.png)